viernes, 28 de septiembre de 2012

El derecho de Autodeterminación


Para analizar las reclamaciones autodeterministas de nuestros nacionalismos se hace necesario definir en qué consiste la autodeterminación para acto seguido poder concluir si tiene aplicación al caso español.

El principio de autodeterminación de los pueblos no es algo que existe en el mundo desde siempre. Se trata de un principio que regula las relaciones de los miembros de la comunidad internacional desde hace no muchas décadas. En diciembre de 1918 el presidente norteamericano Wilson, con la Primera Guerra Mundial recién concluida, declaró lo siguiente:

“El principio central por el que hemos luchado en este guerra es que ningún gobierno tiene el derecho a disponer del territorio de un pueblo libre”.

Este principio fue utilizado sobre todo para desmantela los imperios vencidos, que dieron nacimiento a multitud de nuevos Estados.

La aplicación generalizada de este principio, sin embargo, tuvo que esperar al fin de la siguiente guerra mundial y a que las Naciones Unidas proclamaran en su Carta Fundacional el principio de igualdad de derechos de los pueblos y su derecho a disponer de sí mismos.

Con tal precepto se establecía la necesidad de revisar dos tipos de relaciones de dominación de una nación sobre otra creadas por la fuerza: la conquista militar de una nación, como las que habían provocado la Segunda Guerra Mundial, que acababa de terminar, y la dominación colonial que en otros continentes se había establecido desde el siglo anterior.

El principio de autodeterminación aparece recogido por primera vez en la Carta Fundacional de la ONU (art. 1, párr. 2): “(es propósito de la ONU) Fomentar entre las naciones relaciones de mistad basadas en el respeto al principio de la igualdad de derechos y al de la libre determinación de los pueblos”

Ya en esta fundacional ocasión, en le documento explicativo elaborado por la misma Conferencia de la ONU que promulgó la Carta se aclara un punto esencial:  “Los pueblos tienen el derecho de administrarse a sí mismos, pero no el derecho de secesión”.

El primer texto legal de la ONU en el que se desarrolla el principio de autodeterminación es la “Declaración sobre la concesión de la independencia a los países y pueblos coloniales” (Resol. 1.514 (XV), 14 dic. 1960), de título harto explícito. En esta declaración, tras recordar que “todos los pueblos tienen el derecho de libre determinación”, “reconocer el apasionado deseo de libertad que abrigan todos los pueblos dependientes”, “reconocer que los pueblos del mundo desean ardientemente el fin del colonialismo” y “creer que es preciso poner fin al colonialismo”, se establece:

Art. 6: “Todo intento encaminado a quebrantar total o parcialmente la unidad nacional y la integridad territorial de un país es incompatible con los propósitos y principios de la Carta de las Naciones Unidas”.

Diez años más tarde, ya con el proceso descolonizador muy avanzado, vuelve la ONU a proclamar el derecho de autodeterminación de los pueblos en la “Declaración sobre los principios de Derecho Internacional referentes a las relaciones de amistad y la cooperación entre los Estados” (24 oct. 1970, Resol. 2.625), en la que se establece el deber para todo Estado, “en virtud del principio de la igualdad de derechos y de la libre determinación de los pueblos” de “poner fin rápidamente al colonialismo”, pues “el sometimiento de los pueblos a la subyugación, dominación y explotación extranjeras constituye una violación de dicho principio”.

Esta Declaración vuelve a establecer que el derecho de autodeterminación es sólo aplicable a las situaciones coloniales y a aquellos supuestos en los que un Estado margine u oprima a una parte de su población por motivos raciales o religiosos. En caso contrario, será incompatible con los principios de la ONU:  “Cualquier intento encaminado a quebranta total o parcialmente la unidad nacional y la integridad territorial de un Estado”.

Así pues, para la ONU y la comunidad internacional no son comparables los casos de un nacionalismo que pretenda el desgarramiento de una nación formada por siglos de convivencia y otro que pretenda resolver una situación de dominio colonial. La secesión, consiste no en el acceso al autogobierno por parte de un pueblo hasta entonces sometido a la dominación de una potencia colonial, sino en la separación de una parte de una nación, está expresamente rechazada.

Ya en 1919, con ocasión de la Conferencia de Paz de París, Robert Lansing, Secretario de Estado con Woodrow Wilson, declaró que: “No cabe pensar que un presidente americano abogue por un planteamiento secesionista después de que en 1860 los Estados Unidos no reconociesen la secesión de los Estados del Sur, asegurando la unidad incluso por medios militares”.

En resumen: el derecho de autodeterminación figura en la legislación de la ONU con el fin de que se acogieran a él las colonias que desearan separarse de sus metrópolis. Además de para procesos de descolonización, el segundo supuesto para el que la legislación y la doctrina internacionales han previsto este mecanismo es para situaciones de opresión nacional en las que los ciudadanos de un grupo nacional, religioso, racial o cultural determinado incluido en una estructura estatal, sufriese menoscabo de sus derechos individuales o colectivos. En dicho caso, al no estar ese colectivo representado por el gobierno de su nación, se equipara su situación de opresión con la de una colonia y se entiende justificado el derecho de autodeterminación; lo que evidentemente ni ha sido nunca ni es hoy el caso de ninguna región española. Especialmente las provincias vascas, cuyos ciudadanos disfrutan por lo menos de los mismos derechos que el resto de españoles. Y decimos por lo menos porque las particularidades derivadas del régimen del Concierto Económico en todo caso hacen de los vascos unos ciudadanos fiscal y económicamente privilegiados en España, como han venido siendo durante los últimos cinco siglos.

La autodeterminación exige, por lo tanto, unos requisitos objetivos –límites razonables a su ejercicio, sin los cuales cada región, cada pueblo, cada aldea y cada familia podrían ser sujetos teóricos de ese principio-. No es cierto que cualquier colectivo humano, por mucho que lo sostenga uno de sus partidos políticos, pueda hacerse titular del derecho de autodeterminación por el mero hecho de autoproclamarse como tal, como quien se apunta a una lista de espera.

Javi Hispánico

sábado, 22 de septiembre de 2012

Zer da Espainia?



GURE JATORRIZKO IZENA

“Hispania” i-span-ya fenizieratik dator (fenizieraz <איספני>), erromatarrek latinizatutako terminoa, zeinen erabilera Kristo haurreko bigarren milurtetik dago dokumentaturik inskripzio ugaritikoetan. (1)

Hispania hitzaren esanahia “metalak mailukatzen diren irla” da. “i”-a bai fenizieraz, bai hebreeraz, “irla” edo “kostaldea” esan nahiko luke; “Span” zeinen erroa spy litzake, “metalezko xaflez gaineztzea” esan nahiko luke.
“ya” bukaera berriz, lanbide bat dela argitzen duen bukaera da, ugaritikeraz dokumentaturik. (2)

Feniziarrak izan ziren gu izentzen lehenak, eta penintsulara beraien merkataritza zabaltzera iritsi ziren lehen zibilizazio ez-iberikoa izan ziren, Cadiz, Málaga edo Ibiza, bezalako hiriak eraiki zituztelarik, besteak beste


ERROMA

Espainiak Erromarekin lortu zuen bere lehen batasun polítiko, historiko eta kulturala, Inperioaren probintzi bezala.
Hispaniarengan Erromaren menderatzea sei mende baino gehiago iraun zituen; Kantauri aldean bi mende gutxiago izan ziren arren, Hispania guztia sakonki erromanizaturik; Erromako hizkuntza, kultura, legeak, ohiturak, erlijioa hain sakonki ezarri ziren, arrastoak gure egunetara iritsi direla. (3)

Lurralde konkretu bat aipatzeaz gain, hau da, penintsula eta aldameneko irlak (Balear Uharteak), Hispania terminoa bere biztanleei aipu egiten die, baita ere biztanle horien ohituren multzoari, gutxi gora-bera antzekoak zirenak. Biztanle horiek hispani izenarekin ziren ezagunak. (4)
Luis Suarez Fernandez-ek azaltzen digun bezala, hispani-ak “ondo zehaztutako elkartea zeuden kontsideraturik mediterraneoko gizarte-multzo ugarien artean”. (5)


ERROMAREN ERORIALDIA, ESPAINIA ERRESUMA INDEPENDIENTEA

Erromaren erorialdiarekin, Espainia estatu independentea izatera pasatzen da, erresuma bat, espainiar erresuma bisigodoa.

475. urtean, Euricok erromatar inbestidura antzeko bat jaso zuen Hispaniaren osotasunerako, azkenaurren enperadorearen eskuetatik, Espainiako lehen errege bilakatuz. (6) Espainia, ondorioz, modu independente batean lortzen du bere batasun historikoaren lehen formula (erromatar batasunaren ondoren), hiltzorian zegoen Erromatar Inperio baten eskuetatik.

Bisigotuak, frankoak, germaniarrak, angloak, sajoiak burgundiarrak eta lonbardoak ez bezala, ez zuten beraien lurraldearen izen latindarra beraien berezko izen baten gatik aldatu, erresuma Hispania izendatuz. Denboraldi bisigodoaren bukaeraldean, Hispania terminoa batzuetan laburtua izaten da, Spania bihurtu arte, eta bertako erregeak batzuetan “reges Spaniae” izendatzen ziren. (7)

Godoak hispaniarren hizkuntza, kultura, ohiturak, eta erlijioa bereganatzen dituzte, eta Hispania erromatarraren hondarpean, Hispania godoa eraikitzen dute.


ESPAINIA BISIGOTUA

Erresuma bisigotua zenbait aro igaro zituen, zeinen bitartean batasun kulturala, erlijiosoa, territoriala eta juridiko-politikoa lortu zituen, erresuma bisigotua nazio bihurtuko zutena.

Batasun kulturala: herri barbaro erromanizatuenak izan arren, bisigotuak guztiz erromanizaturiko gizartea aurkitu zuten Hispanian (gehiengoa behintzat), hispaniarren kultura eta tradizioak barneratzera bultzatu zituena, hizkuntza latina barne.

San Isidoro Sevillakoa dugu erresuma bisigodoko erakusle kultural gorena, garaiko mendebaldeko poligrafo handienetarikoa, eta inoizko jakintsu espainiar handiena. San Isidoro, erresuma bisigodoa aipatzen zuenean, “Espainiako herri guztien aberria” esaten zion. (8 )
Jacques Fontaine historialariarentzat, hori “ideologi Hispano-Gotikoaren hasiera” izan zen, “nazionalismo-kultural” antzeko bat sortuz. (9)

San Isidororen Etimologias-etan aurki dezakegu nazionalismo-kultural hori, bere zahartzaroan idatziak, 627 eta 630 urteen artean, zeinen artean “De Laude Spaniae” aurki dezakegu, bere Espainiarengatiko sentimendu nazionalaren goreneko erakusgarri:

“Lur guztietatik, Mendebaldetik Indiaraino daudenenetatik, zu zara ederrena,oh Espainia sakratua, printze eta herrien beti-alai ama! Probintzi guztien erregina ondo bai izendatu ditzakezue...; zure ohorea eta munduaren apaingarri, lurreko zati leinargiena, non arraza godoko emankortasun loriatsua laketu eta loratzen den. Zu aberasten eskuzabal agertu zen Natura; zu, fruituetan ugaria, mahatsondoez betea, uztetan alaia..., denetan ugaria zara zu, atsegingarri munduko klimetan finkatua, ez eguzkiaren lamadek kiskalia, ez errukigabetasun izoztuak uzkurtua.
Alfeo zaldietan eta Clitumno abereetan garaitzen duzu zuk; ez dituzu Etruriako ibar-basoak eta larreak inbidiatzen, ez Arkadiako basoak ere...
Semeetan ere oparoa, printze nagusiak ematen dituzu, horiek dotoretzeko purpura eta harribitxiak ere. Arrazoiarekin gutiziatu zintuen Erromak, jendeen burua, eta Romuloren gotorleku garaileak esposatu zintuen arren, gerora, florentziar herri godoa, ludiko beste lurraldeetatik erromesaldi garailearen ondoren, zu maite zintuen, zu bahitu zintuen, eta zu gozatzen zaitu orain zoriontasun seguruarekin, errege-ospearen eta Inperioaren faustoen artean”


Mendez Pidalentzat, Espainiarekiko gorespen hau “hegatxabalaren auroral kantua da, Espainiak herri gotikoarekiko esandako ezkon-hitzei akonpainamendua egiten dietenak, eta nazio berri baten sorrera iragartzen duena”. (10)

Hau guztia, Gaztela, Aragoi, Katalunia, Balentzia, Portugal... existitu baino dezente mende lehenago idatzi zuen San Isidrok. Espainia, VII.mendean, hispaniarren, nazioa, aberria zen.

Batasun erlijiosoa: 589ko maiatzaren 8an, Toledoko Kontzilioan, Recaredok berretxi zuen bere katolizismorako bihurketa. Teodoro Gonzalez irakaslearentzat, bihurtze hau “Recaredoren erregetzaren funtsezko ekintza da, eta, niretzat, Espainiaren historiko inportanteena, bere inplikazio politiko eta erlijiotsuengatik. Berarekin nazionalitate espainiar berri baten oinarriak jartzen ziren, herri inbaditzailearen eta Espainia bisigotuko biztanle hispano-erromatarren arteko batasun politikoa eta erlijiotsua lortzean. Orduan eskuratzen dute Hispaniako biztanle guztiek herri bat, nazio bat osatzen dutenaren kontzientzia, desagerraraziz, gainera, arraza-nahasketa ekiditu dezaketen traba guztiak”.(11)

Bisigodoak, garaierako oso garaturik zegoen kultura erlijiotsu baten buru izan ziren, eta ideologi eta errege-identitate mota espezial bat sortzen hasi ziren. Honela, VII.mendeko momenturen batean, mendebaldeko beste lurralde batzuetan aurki zitekeen antolamendu politiko eta erlijiosoaren mailakoa zen Espainiako antolamendua. (12)

Batasun territoriala: bsisigotuak beraien lurraldetik beste herriak botatzen saiatu ziren, Erromaren garaiko batasun territoriala berreskuratu nahian. 585. urtean bein-betiko gaiaritzen ditu suevoak Leovigildok, Espainiaren batasunaren berrezarle handia bilakatuz. Suintila erregeak burutu zuen batasuna, 624an bizantziarrak kanporatu zituenean. 

Zehaztasunez mugaturiko lurraldea zen espainiar erresuma bisigotua, izatez, lehen estatu kristau eta europarra izan zen mugapen geografiko zehatza izaten. Bere garaiko beste inork ez zuen izan, ez doktrinala, ez territoriala.

Batasun juridiko-politikoa: batasun katolikoa, batasun territorialak indarturik, bere maila gorena 654an lortu zuen, Recesvintok ezarritako batasun juridikoarekin , “Liber Iudiciorum” edo “Fuero Juzgo” izenekoa (Fernando III Gaztelakoaren garaian jaso zuen izena, gaztelerara itzultzean)

Hamabi liburukik osatzen zuten kodea, Erresumako lege-atalak modu sistematiko batean antolatzen zituztenak. Ordutik aurrera, bai godoak, bai hispanoak, lege berdinak izango zituzten. Biztanleria batasuna burutzen ikusi zuten azkenik godoak eta hispanoak. (14)
Biztanleria batasun horren lehen harria Leovigildok ezarri zuen bere “Codez Revisus”-arekin, 573an, ezkontza mixtoak (godo eta hispanoen artekoak) debekatzen zituen lege gorrotoa deuseztatuz. Honek batasunari hasiera eman zion, “gothi” eta “romani” izenak desagerraraziz, eta”hispani”-gatik ordezkatuz. (15)

Toldedoko IV. kontzilioak, 633aren abenduan ospatua, biztanleriaren osotasuna aipatzen zuen, “gens et patria” (jendea eta aberria) bakar baten parte zirelakoan. (16)

Bere garaiko lege-kode zabalena izan zen Fuero Juzgo-a, erlatiboki konplexuena, eta hurrengo sei mendeetan modu ezberdinetan jarraitua estatu hispandar guztietan, salbuespenik gabe. (17)

Ikusi bezala, Espainia Errege-Erregina Katolikoekin hasten denaren mitoa guztiz baztertua dago.

Mosén Diego de Valera, garaiko kronikari bat, Fernando Katolikoari honako hau esanez zuzendu zitzaion:

“iragarria da duela menda askotatik egunera ez zerala soilik Gaztela eta Aragoiko erresuma hauen jaun, eskubide guztien bidez zureak direnak, Espainia guztien monarkia izango duzula ere, eta zure arbaso godoen tronu inperiala berrezarriko duzula”. (18)

Gaztela eta Aragoiren bateratzearekin sortutako estatua, bisigotuen estatu zaharra berrezartzeko saiakera bukatu gabearen adibide da idatzi hau (Nafarroa, Granada eta Portugal falta baitziren).


ESPAINIAREN GALERA

711ko uztailaren 19an, Guadaletearen ertzetan, Táriqen tropa arabiarrak eta berebereak Rodrigo erregearen armada bisigotua garaitzen dute, bigarren hau Vitiza anaien eta horien lagunen traizioa sufritu baitzuen.
Écijan beste bataila bat eman zen, baina nola Guadaleteko traizioa ez zen errepikatu, inbaditzaileek galera gehiago izan zituzten, bataila irabazi arren.
Táriq bat-batean iritsi zen erreinuaren hiriburura, Toledo, non Vitiza anaien alderdiko errege bat jarri ordez, hiria konkistatu zuen, judutarren laguntzarekin, eta Espainiako Erresuma bereganatu zuen Damaskoko Kalifaren izenean. San Martin eguna zen, 711ko azaroaren 11, Espainiaren galeraren eguna. (19)

754. urteko Crónica Mozárabe-an irakur dezakegu nola “Rodrigok miserableki galdu zuen, bere botereaz gain, bere aberria.” (20)


ERREKONKISTA

Errekonkistaren bidez, “Espainia galdua” berreskuratu nahi da (21), erresuma bisigotu espainola, eta horregatik lehen errege hispanoak noble bisigotuak ziren, jatorri horretan oinarritzen baitzuten beraien legitimitatea. (22)

Mozarabiarrak ere (lurralde musulmaneko kristauak) etsipenez oroitzen zuten 711an “galdutako Espainia” hori, Crónica Mozárabe-an ikus dezakegun bezala.
Errekonkista osoaren zehar Espainiaren bateratzea gogoan izan zen, eta erresuma kristau guztiek helburu hori bera zuten, garaiko testuak aditzera ematen duten bezala. (22)

Frankoek ere beraien lurretatik desberdintzen zituzten Espainian zituzten jabetzak, eta lege propio eta desberdinak zituzten Espainiako zati kristauarentzat. Batasun juridiko eta politiko ezberdina kontsideratzen zuten Espainia. Gauzak honela, Karlomagnok eta bere ondorengoek erregimen espezial bat, abantailekin, “hispaniarren erregimena” izenarekin ezaguna. (23)
Arabiarrei frankoengatik konkistaturiko lurraldea Marka Hispanikoa izena jaso zuen, ondoren Katalunia izatera pasatuko zena.


ESPAINIAREN KONTZEPTUA

Hispania terminoaren aldaera guztiek, bai latinak (Spaniae, Spania...) bai mintzaira erromantzeak (España, Espanya, Espanha...), esanahi berdina dute, eta gure penintsula guztiari egiten diote erreferentzia (bere ondoko lurrak ere, Balear Uharteak).
Espainia terminoaren kontzeptua hutsaltzen hasten da Gaztela eta Aragoiko koroen bateratzearekin,.
Bi koroen batzearekin, atzerritik askok Errege-Erregina Katolikoak Espainiako Errege bezala izendatzen dituzte, ukatzen duten titulua, Nafarroa eta Portugaleko erregeak ez izanagatik.

"...Isabel eta Fernandok (Errege-Erregina Katolikoak), nortzuk Espainiako Errege-Erregina-ren tituluari, Erregetza Kontseiluak proposaturiko titulua, penintsularen gehiengoa bateratu ondoren, uko egiten diote, Nafarroa eta Portugal gabe osagabe baitzegoen". (25)

Baina askok Espainiako Errege-Erregina deitzen dituzte, Portugalgo erregeek kexatu arren, (26) eta honela deituko dituzte beraien ondorengoak.
Dinastia-aldaketak (Austriar dinastia kanpotarra) eta Inperiorantz zuzendutako interes politikoak egoera aldatzen bukatuko dute.

XVIII. menderarte, portugaldarrek beraien burua espainioaren izenareki izendatzen dute. Honela deitzen ditu ere Luis de Camões, mintzera portugaldarreko potetarik garrantzitsuenak, honela definitzen dituela:

"Uma gente fortíssima de Espanha". (27)

Informazio gehiagorako: http://portugalhispanico.blogspot.com

Gaztela eta Aragoiren batasunarekin (eta beranduago Nafarroa) identifikatzeak Espainia eragingo du portugaldarrek, beste estatu penintsularretik ezberdintzeko, beraien burua espainoltzat izateari uztea, eta horrekin beraien nortasunaren zati bat galtzea, Espainia terminoak bere esanahiaren parte bat galtzeaz gain, agian betirako (edo agian ez).


NOTAK:

(1) Mª Cruz Fernández Castro: “La península ibérica en época prerromana”, “Los inmigrantes fenicios” kapituluan, 40. orrialdea.

(2) Jesús Luis Cunchillos: “Nueva etimología de la palabra Hispania”, Fenitziar eta Puniar Ikerketen IV. Batzar Internazionalaren Aktak I. Liburukia, Kadiz 2000, 217-225 orrialdeak.

(3) Marcelo Capdeferro: “Otra historia de Cataluña”, 20. orrialdea.

(4) Julio Valdeón Baruque: “La Reconquista”, 24. orrialdea.

(5) Luis Suárez Fernández: “Hispania: los fundamentos de la Nación española”, Historiaren Errege Akademian, Espainia Nazio bezala, 21. orrialdea.

(6) Ricardo de la Cierva: “Historia total de España”, 125. eta 126. orrialdeak. 

(7) Stanley G. Payne: “España, una historia única”, 81. orrialdea

(8 ) Jacques Fontaine: “Isidoro de Sevilla”, 284. orrialdea

(9) Jacques Fontaine: “Culture et spiritualité en Espagne du IV au VII siècle”, 38. orrialdea

(10) Ramón Menéndez Pidal: “España y su historia”, I. Liburukia, 213. orrialdea.

(11) Ricardo García Villoslada, Manuel Sotomayor, Teodoro González García, Pablo López de Osaba: “Historia de la Iglesia en España: La Iglesia en la España romana y visigoda siglos I-VIII”.

(12) Stanley G. Payne: “España, una historia única”, 82. orrialdea.

(13) Stanley G. Payne: “España, una historia única”, 81. orrialdea.

(14) Juan Antonio Cebrián: “La aventura de los godos”, . 187. orrialdea.

(15) Vicente Ángel Álvarez Palenzuela (Coord.): “Historia de España de la Edad Media”, 49. orrialdea

(16) Gonzalo Martínez Díez y Félix Rodríguez Barbero: “La Colección Canónica Hispana”, V. Liburukia, 248-253. orrialdeak.

(17) Stanley G. Payne: “España, una historia única”, . 79. orrialdea.

(18) Julio Valdeón Baruque: “La Reconquista”, 174. orrialdea.

(19) Ricardo de la Cierva: “Historia total de España”, 150. eta 151. orrialdeak.

(20) John V. Tolan: “Sarracenos”, 111. orrialdea.

(21) Jesús Laínz: “Adiós, España”, 82. orrialdea : Penintsular guztiek, alde batetik bestera, penatu ziren Guadaleten galduriko Espainiagatik, 754ko Crónica Mozárabe-ak ere penatu zuelarik. Rodrigo Jimenéz de Rada naparrak idatzi zuen: “Aiene nahigabea! (...) erresuma hau, hain noble, hain gorena, bere buruaren aurka ezpata propioa astintzen zuena (...) eraso bakar baten sarreran erroiztu zen. Eta Espainiako hiri guztiak konkistatuak izan ziren”.

(22) Luis Íñigo Fernández: “España: historia de una nación inacabada”, 134. orrialdea: “Erdi Aroko oinarrizko historiografiaren lehen testuak ere, IX. mendearen bukaerakoak direnak, “Crónica Albeldense”-a eta “Crónica de Alfonso III”-a, jada legezkotzat jotzen zituzten lehen erregeak, godoenganditiko jarraitasun-dinastikoan oinarriturik; Rodrigoren Guadaleteko porrota “Espainiaren Galera” bezala deskribatzen dute eta beraien programa politikoa argi azaltzen dute: “Hispaniae salus”-a, Espainiaren salbatzea”.

(23) Ferran Soldevila: “Història de Catalunya”, 37. orrialdea.

(24) Julio Valdeón Baruque: “La Reconquista”, 177. orrialdea: “Pedro Mártir de Anglería humanista italiarrak, lur hispanoetan lokatzen bukatuko zuena, esandakoa oso esanguratsua da: Espainiako errege-erregina deitzen ditugu Fernando eta Isabel, Espainiaren gorpuaren jabetza baitute, eta ez zaigu axola, horrela deitu ez ditzagun, gorpu horri bi hatz txiki falta izatea, Nafarroa eta Portugal diren bezala”.

(25) Fernando García de Cortázar y José Manuel González Vesga: "Breve Historia de España", 29. orrialdea.

(26) Stanley G. Payne: “España, una historia única”, 166. orrialdea: “Fernando (Katolikoa) adibidez, Espainiako Koroaz mintzatu zen ekialde publiko batean 1514ean. Egoera arraro horietan, Portugaleko Koroak segituan bere kexak azaltzen zituen, Espainia terminoa penintsula guztiari erreferentzia egiten zioleraren ideia oso zabaldua baitzegoen, eta XVIII. Menderarte mantenduko zen.” (...) “Nik dakidan arte, Portugalako Koroak Madrilgo agintariei erreferentzia egiteko Espainiako Koroa edo Espainiako Monarkia erabiltzeaz kexatu zen azkeneko aldia, Utrecht-eko Bakean izan zen, 1714an.

(27) Luís de Camões: “Os Lusíada”, (1572) I. Kantua, XXXI. Estrofa.

Javi Hispánico